نسخه الکترونیکی کتاب «جریان بین المللی اطلاعات» نوشته پروفسور حمید مولانا و ترجمه دکتر یونس شکرخواه
در مقدمه پروفسور مولانا در نسخه فارسی آمده است:
اطلاعات و ارتباطات رگ‌های هر سیستم حیاتی است؛ از سیستمهای بیولوژی و فیزیولوژی گرفته تا سیستمهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و نظامی. جریان و گردش مناسب اطلاعات، لازمه حرکت‌ها و هدف‌هـای آرمـانی ایـن دسـتگاه‌هـا هـستند. در سیـستمهـای مکانیکی و الکترونی و اورگانیک نیز از ماشین گرفته تا شیمی و فیزیک، واژه اطلاعات جایگـاه ویـژه خـود را دارد و دگرگـونی آن و قوانین مربوطه، مخصوصاً در قوانین ترمودینامیک، ریشه و آغاز علم سایبرنتیکس (Cybernetics) است. در حقیقت ارتباطات از جنبـه علم سایبرنتیکس، رابطه دو اصل اطلاعات و کنترل است. این خود فصل و بحث مفصلی دارد که جای آن در این مقدمه نیـست. ایـن مختصر از این جهت ذکر میشود تا خوانندگان، به جایگاه و اهمیت علم اطلاعات و ارتباطات از جنبه کلی آشنایی اولیه داشته باشند.
در این مقوله، ما به موضوع اطلاعات و ارتباطات از جنبه اجتماعی و سیستمهای کشوری و جهانی توجه داریم که شامل مسائل و سیستمهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و نظامی می باشد. تکیـه ایـن کتـاب روی نقـش اطلاعـات و ارتباطـات در امـور و روابـط بینالمللی است. به طور عامه، واژه لاتین (INFORMATION) در نوشته‌هـای فارسـی بـه “اطلاعـات” و واژه (Communication) به «ارتباطات» ترجمه و استفاده شده است. به عقیده من، لغت ارتباطات در فارسی به طور صحیح، آن مفهوم و درکی را که در ایـن علـم جایگزین است، به طور کامل نمی‌رساند و بیشتر تصویر حمل و نقل یا اتصال پیام‌ها یا اطلاعات را در بردارد، در حالی که در تعریف اصلی این علم یعنی (COMMUNICATION) جنبه‌های اشتراکی و درک ذهنی اطلاعات بین فرسـتنده و گیرنده، یک امر اساسی است.
به عقیده من واژهای مثل «همگرایی» یا «همگری» شاید بیشتر، این پدیده را روشن کند تا لغت «ارتباطات». به هر حـال در ایـن مجموعه برای سهولت، ما لغت ارتباطات را به کار می‌بریم.
اطلاعات و ارتباطات همیشه یک منبع ثروت و قدرت بوده است. در دنیای امروز به علت توسعه جمعیت، پیـشرفت تکنولـوژی و ابزار مخابراتی، وسعت حمل و نقل و مسافرت، گسترش تجارت و فرهنگ و پیچیدگی امور سیاسی و فرهنگی و رقابت ایدئولوژی‌هـا در روابط بینالمللی، نه تنها ما، با تبادل افکار و مواد صنعتی و مادی سروکار داریم، بلکه اینگونه تبادل‌ها بـا اطلاعـات و ارزش‌هـای به خصوص، همراه هستند. همانطوری که نقش فرهنگ در سیاست و اقتصاد مشخص شده و بالا گرفته، نقـش اطلاعـات و ارتباطـات مربوط به آنها نیز اهمیت خاصی پیدا کرده است. در حقیقت، بدون جریان و تبـادل اطلاعـات نمـیتـوانیم از روشهـای اقتـصادی و سیاسی و فرهنگی و نظامی صحبت کنیم. در سیستم جهانی امروز، محیط ارتباطی قشر عظیمی را در شناخت جامعه‌ها تشکیل می‌دهد. و سیر افکار عمومی و ذهن مردم با اطلاعات ارتباط مـستقیم دارد. تـصویرهای مخـدوش و یـا صـحیح جهـانی حاصـل اطلاعـات و ارتباطات افراد و ممالک مختلف و بنگاههای خصوصی و دولتی است که از نقاط مختلف و با انگیزههای گوناگون سرچشمه می گیرد.
رشته ارتباطات بینالمللی پس از جنگ جهانی دوم از دو جهت علمی و عملی گسترش پیدا کرد و مقـام مهـم امـروزی خـود را به دست آورد. از جهت علمی و تئوری، این رشته اغلب با نوشته های متراکم ولی فنی و تکنیکی یا حرف‌های سـروکار داشـت و شـامل رشته‌های مطالعاتی مطبوعات و روزنامه‌نگاری و یا مخابرات تلفنی و تلگرافی و رادیویی بود. حتی این روزها در محافل عامه، رشته ارتباطات با این دانستنی‌ها و مشاهده‌ها مترادف و معروف است. در حالیکه رشته روزنامه نگاری و مطالعات رسانه‌های جمعـی، فقـط جزئی از این کلیات بزرگ است. از طرف دیگر، رشته‌های علوم سیاسی و اقتصادی و جامعه‌شناسی و مردم شناسـی و روانشناسـی و حتی حقوق به صورت مجزا مورد مطالعه قرار می‌گرفت. تحت این روشهای قدیمی، علوم سیاسـی، مطالعـات سیـستمهـای دولتـی، قدرت و امنیت های مشروع و نامشروع و مسئله حاکمیت ملّی و سلطه و اطاعت بری محسوب میشد، علم اقتصاد با پول و ثـروت و گردش منابع مادی و تقسیم و توزیع آن سروکار داشت، روانشناسی انگیزه و رفتار افراد را بررسی می کرد و بالأخره رشته حقـوق بـا قضاوت و ارزش های قانونی همراه بود. اینگونه دسته بندیها هنوز در بسیاری از کـشورها و دانـشگاههـا و سیـستمهـای آمـوزش و پرورش رایج است.
در سالهای بعد از جنگ دوم، در بسیاری از ممالک صنعتی از جمله در اروپـای غربـی، امریکـا، و شـوروی این تقسیم های مجزا با صورت کهن خود، عوض شد و رابطه بـین سیاسـت و اقتـصاد، جامعـه شناسـی و روانـشناسی و غیـره، از طرف اندیشمندان جدید به رسمیت شناخته شد. مهمترین تحول روش این دوره یعنی نیم قرن گذشته این بود که تئـوری هـای اطلاعاتی و ارتباطی، با این رشتهها آمیخته شد و از این طریق همبستگی جدیدی بین علوم اجتماعی به وجود آمد. در حقیقت روش ها و الگوهای ارتباطی و اطلاعاتی مانند پلی، این رشتهها را تا حدود وسیعی به هم وصل کرد. اقتصاد اطلاعاتی، سیاست های تصویری، جوامـع اطلاعاتی از جمله اصلاحاتی هستند که جایگزین عناوین قدیمی شده‌اند. در علوم فلسفه و ادبیات نیز روشهـا و مفـاهیم ارتبـاطی، نقش قابل توجهی را داشته است.
جهت دوم اهمیت علوم اطلاعاتی و ارتباطی در نیم قرن گذشته، علت عملی و بین‌المللـی داشـت. پـس از جنـگ دوم جهـانی ابرقدرت ها و مخصوصاً امریکا ، پوشش جدیدی به سلطه‌گری و نفوذ خود در سراسر دنیا دادند و مسئله اطلاعات و ارتباطـات را بـه طرزی حیاتی، در تمام سیاستهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی خود قرار دادند. در حقیقت، سلطه گری اطلاعاتی و ارتبـاطی، یکی از ارکان مهم سیاست خارجی ابر قدرت ها شد. اختراع بمب اتمی و انرژی هیـدروژنی، اگـر چـه قـدرت عظیمـی بـه امریکـا و شوروی و بعدها به چند کشور دیگر داد، ولی فکر استعمال این سلاح های نظامی در اختلافات سیاسی بـین المللـی و ارضـی احتمـال نابودی کلی جمعیت و ثروت دارندگان آن را نیز بالا برد و به همین جهت دسترسی به هدف های سیاسی و اقتـصادی از طریـق نفـوذ اطلاعاتی و ارتباطی مقام خاصی را در سیاست های بین المللی مخصوصاً آمریکا و شوروی به دست آورد. جنـگ سـردی کـه بـین دو بلوک شرق و غرب بعد از جنگ بین المللی دوم به وجود آمد، در حقیقت یک جنگ روانی و اطلاعاتی و ارتباطی بود که هر دو طرف خواستند با اغتشاش های اطلاعاتی همدیگر را ضعیف کنند. این جنگ اطلاعاتی و روانی بین دو بلوک شرق و غـرب باعـث شـد کـه خصومت های نظامی به طور غیرمستقیم در جنگهای کره و ویتنام و سایر کشورهای جهان، توسط آمریکا و شوروی درگیر شود و نه به طور مستقیم در مرزهای آنها.
از جنبه اقتصادی و فرهنگی نیز نقش اطلاعات و ارتباطات در سیاست های ملّی و بین المللی اهمیت بزرگتری را کسب کرد. تبادل فرهنگی، گسترش تجارت بین المللی، پیشرفت تکنولوژی، نقل و انتقال ارتباطات، پهناوری علم و صنعت در وسعت جهانی، مـسافرت کثیر افراد و توسعه کنفرانس های بین المللی و غیره به طور جمع، سیر ارتباطات و اطلاعـات را بـین افـراد و سـازمان هـا و کـشورهای مختلف افزایش داد. ولی افزایش این ارتباطات هم از جنبه کیفیت و هم از جنبه کمیت یک طرفه و به سود کشورهای صنعتی شد.
سازمانهای اطلاعاتی و نشریاتی، بنگاههای بزرگ تجاری اقتصادی چند ملّیتی توانستند تحت این سیاستهای به خصوص، و با استفاده از ابزار ارتباطی توسعه و نفوذ، خود را در کشورهای تحت حمایت خود و دنیای سوم زیاد کنند. تحت چنین شرایطی بود کـه در دهههای گذشته مسائل رشد و توسعه اقتصادی و سیاسی با سیاستهای اطلاعاتی اصلاً آمیخته و مخلوط گردید. شرط اولیه بـرای موفقیت الگوهای رشد و توسعه اقتصادی و سیاسی غرب در دنیای غرب، گسترش برنامه‌های اطلاعاتی‌اش در این سرزمینها و آمادگی و تغییر ذهن جمعیت و افراد این مناطق بود. رقابت در تجارت بینالمللی مستلزم دسترسی به بازارهای جهانی بود و توسـعه و قبول کالاهای تولید شده به بازاریابی علمی و همگانی احتیاج داشت و این خود یکی از متدهای سنجش افکار و اطلاعات بود.
پیشرفت حیرتانگیز تکنولوژی ماهواره‌های ارتباطی همراه با گسترش صنایع کامپیوتر و روشهای جدید آن نه تنها اثر مهمـی در زندگی روزانه افراد داشته، بلکه در بیست سال گذشته سیستمهای نظـامی و شـبکه‌هـای جاسوسـی و اطلاعـاتی کـشورهای مختلـف ،مخصوصاً ابرقدرت‌ها را تغییر کلی داده است. استفاده از ماهواره‌های جدید جهت کـسب اطلاعـات نظـامی و سیاسـی مخـصوصاً در اختلافات و جنگهای اخیر منطقه‌ای از جمله جنـگ ایـران و عـراق، ویتنـام و آمریکـا، کـشورهای عربـی و اسـرائیل، دخالت‌های ابرقدرت‌ها در کوبا، نیکاراگوا، پاناما و سایر کشورها برای همه امروز به طور کامل واضـح اسـت. آگـاهی جهـانی از ایـن پدیده‌ها و مخصوصاً آگاهی دنیای سوم از این مسائل بود که تقریباً بیست سال قبل برای اولین بار مسئله تغییر نظام اطلاعاتی و ارتباطی جهانی را در سازمانهای بینالمللی مطرح کرد. در خواست دنیای سوم برای یک نظام جدید جهانی اطلاعاتی و ارتباطی جـزو دستور و مورد بحث و جدال سازمانهای بینالمللی از جمله سازمان ملل و یونسکو قرار گرفت.
قوانین اطلاعاتی و ارتباطی و رسوم حاصله از آن که برای صدسال از طرف دول استعماری در سیستمهای اقتصادی فرهنگی جایگزین شده بود، مورد انتقاد و حمله شدید دنیای سوم قرار گرفت. تلاش برای به دست آوردن یک نظام جدید و عادلانه جهانی اطلاعاتی و ارتباطی یکی از خواستههای دنیـای سـوم و ممالـک کوچک است که تاکنون ادامه دارد.
بحثها و قطعنامه‌هایی که در این مورد در دو دهه گذشته، چه در سازمان ملل و چـه در جوامـع دیگـر بـینالمللـی صـادر شـده، متأسفانه هنوز اثر عملی به خود نگرفته است. در سال ۱۹۸۰میلادی کمیسیون بینالمللی رسـیدگی بـه مـسائل ارتباطـات بـه ریاسـت شانمک براید یکی از سیاستمداران ایرلندی و تحتنظر یونسکو گزارش بزرگ ونسبتاً مفصلی در مورد مـسائل ارتباطـات بـینالمللـی تهیه کرد. این سند تاریخی که به نام گزارش مک براید معروف شده است، فاصله منابع ثروتی اطلاعـاتی و ارتبـاطی بـین کـشورهای صنعتی و کشورهای در حال رشد را بیشتر روشن و مبرم کرد و خواستار یک تغییر اساسی در نظام ارتبـاطی و اطلاعـاتی جهـان شـد.
بسیاری از کشورهای غربی مخصوصاً آمریکا با این در خواست مخالفت کردند و بالأخره، این امر در ۱۹۸۴ به کناره گیـری آمریکـا و انگلیس از عضویت یونسکو منتهی شد. جبهه مخالف جهانی این نظام که دربارهاش بحث میشد، آمریکا و متحدان اروپایی و سیاسیاش بودند. در همین سـالهـا، دنیـای سوم در سازمان ملل و مجامع دیگر بینالمللی خواستار تجدید نظر در نظام کنونی جهانی اقتصاد و جایگزینی آن بـا یـک نظـام نـوین جهانی اقتصاد بود که این نیز با مخالفت دول غربی مواجه شد. من به عنوان یک استاد دانشگاه و کارشناس این رشتهها در بـسیاری از جلسههای بینالمللی که در بیست سال گذشته تشکیل شده است، شرکت داشته و در سال ۱۹۸۲ در گیرودار این بحثها تنها اسـتاد دانشگاهی بودم که از طرف کمیسیون‌های مربوطه کنگره آمریکا دعوت شدم تا در این موضوع گزارشی تهیه کرده و نظر خود را اظهار کنم. متأسفانه، محیط آمریکا بسیار آلوده و علیه اینگونه تقاضاها بود و صدای کارشناسان و فرهنگیان و متخصصان این رشته از جمله خود من که طرفدار تجدیدنظر در نظام بینالمللی و جهانی ارتباطات و اقتصاد بودیم، اثری در تصمیم سیاست خارجی آمریکا در ایـن امر نگذاشت و دولت رونالد ریگان و جانشینان بعدی او هنوز خصمانه به این موضوع نگـاه مـیکننـد. دولـت آمریکـا مخـصوصاً در سالهای اخیر که روابط بین شرق و غرب یعنی شوروی و اروپای شرقی و آمریکا و اروپای غربی رو به بهبودی گذاشته، از جوامـع و تشکیلات بینالمللی که دنیای سوم در آن اکثریت دارد، فاصله گرفته دوری دارد.
در سال ۱۹۸۲ مقارن با این بحث جهانی نظام جدید ارتباطی و اطلاعاتی بود که از طرف دبیر کل سازمان بینالمللی یونسکو از من دعوت شد تا مدت کوتاهی به عنوان مشاور در مسائل ارتباطی و اطلاعاتی در دبیرخانه این سـازمان در پـاریس مـشغول کـار شده و گزارشی علمی در مورد پژوهشها و تحقیقات و بررسی‌هایی که در موضوع سیر و جریان اطلاعات و ارتباطات بین‌المللـی و جهانی در چند دهه اخیر به عمل آمده است، تهیه و تدوین کنم. کتاب کنونی که از نظر خوانندگان میگذرد حاصل ایـن مأموریـت من به یونسکو بود. این گزارش با تجدیدنظرهایی کلی و فصلهای دیگر تحت عنوان
Hamid Mowlana. Global Information and World Communication: new Frontiers in International Relations‚ Longman Publishing, White Plains New York and Landon‚ ۱۹۸۶٫
به صورت یک کتاب در سال ۱۹۸۶ در آمریکا و لندن منتشر شده است. گزارش اصلی من به یونسکو تحت عنوان:
Hamid Mowlana. International Flow for Information ‚ A Global Report and Analysis (Reports and Papers on Mass Communication ‚ No‚ ۹۹) Unesco Press‚ Paris‚۱۹۸۵٫
از طرف یونسکو در ۱۹۸۵ به چاپ رسید و این کتاب ترجمه کامل آن است. اکنون ده سال از انتشار گزارش کمیسیون مک براید میگذرد. سؤالی که می توانیم بکنیم این است که وضع کنـونی نظـام جهـانی اطلاعاتی و ارتباطی که این همه از آن صحبت میشود، در این مدت به کجا کشیده شده است؟ با تغییرهایی که در دبیر کلی سازمان یونسکو در چند سال اخیـر بـه عمـل آمـده و فـشارهایی کـه از طـرف آمریکـا و بعـضی از کشورهای اروپای غربی در این موضوع میشود، این سازمان بحث نظام جدید را به استراتژی جدید ارتباطات تبدیل کرده و بـا تغییـر نام، این مسئله را فعلاً از بحثهای سیاسی خارج کرده است.
از طرفی، کمیسیون امور اطلاعاتی سازمان ملل نیز در اوایل ۱۹۹۰ در جلسههای خود از این موضوع به صورت تجدیدنظر در نظام جهانی صحبت نمیکند. معالوصف، و علیرغم تمام اینها در دهه گذشته با تغییرهـایی کـه در سیاسـتهـای اقتـصادی و تجـارتی و ارتباطی دنیا و مخصوصاً دول صنعتی به وجود آمده، همراه با گسترش بیشتر تکنولوژی ارتباطات، نظام جهانی ارتباطـات و اطلاعـات که اکنون بر دنیا حاکم است، وارد مرحله جدید شده است. در واقع نظام کهنه، جای خود را به نظام جدید داده است، ولـی ایـن نظـام نوین نظامی نیست که جهان سوم خواستار آن بود. بر عکس نظام جدید ارتباطی و اطلاعاتی جهانی که در حال نمو است، یـک نظـام جهانی است که در آن ممالک غربی، از جمله ژاپن نقش مهمی دارند و آن را رهبری میکنند و این خود متأسفانه باعث بسی اخـتلاف بین ممالک دنیای سوم شده است. نظام جدید اطلاعاتی و ارتباطی که اکنون مشاهده میکنیم، جنبه اقتـصادی و تجـارتی عمیقـی پیـدا کرده است. زیرا اطلاعات و ارتباطات تکنولوژی، خود یک متاع و کالای مهم تجـارتی شـده اسـت کـه هـم همکـاری و هـم رقابـت کشورهای غربی را دامن میزند. کسر بودجه آمریکا، الویت اقتصای ژاپن و آلمـان در اقتـصاد بـینالمللـی، حمـل و نقـل تکنولـوژی ارتباطات و مخابرات از غرب به بلوک شرق و بین خود غربیها، همه اینها مسائل جدید حقوقی و اقتصادیی را پیش آورده اسـت کـه در دگرگونی اقتصاد دنیا و سازمانهای مسئول بینالمللی مربوط به ارتباطات و اقتصاد تأثیر مهمی بر جای میگذارد.
به طور خلاصـه، نظام جدید حاکم که در ده سال گذشته در حال تکوین بوده، نظام جهانی کشورهای صنعتی غرب است، نه کشورهای در حال رشد و توسعه. از این جهت مسئله ارتباطات وارد یک مرحله جدید بینالمللی شده است که در دهه آینده با شدت بیشتری دنبال شده و مورد بحث قرار خواهد گرفت.
پدیده دیگری که در نظام جهانی به وجود آمده، به عقیده من ، پدیده خواستاری و نیازمندی برای یک نظام جهانی فرهنگی اسـت. مسئله محیط جهانی فرهنگی، مخصوصاً بعد از انقلاب اسلامی ایران یکی از موضوعات مهم عصر ما شده است. سؤال مهمی کـه ایـن مطرح کرده، این است که نظام ارتباطاتی و اطلاعاتی در محیط خالی واقع نیست و تکنولوژی ارتباطات با محیط فرهنگ جهانی مربوط است. این محیط فرهنگی که در آن سیاست و اقتصاد و ارتباطات رشد میکنند، سالهاست که تحت تسلط غـرب اسـت و بنـابراین، نظام نوین جهانی فرهنگ باید جایگزین آن شود. بهطور خلاصه به عقیده من مسئله محیطزیست فرهنگی یکی از موضـوعات جهـانی عصر ما شده است. من سعی کردهام که در کتاب جدیدی که اخیرا در مورد تئوریهای رشد و نمو جامعه نوشتهام، این موضـوع را تـا حـدی تـشریح کنم و نظر آن عده از خوانندگان را که به این مسائل علاقه دارند، به این نوشته که تحتعنوان ذیل چاپ شده است، جلب میکنم.
Hamid mowlana and Laurie Jwilson‚ The Passing of Modernity: Communication and the Transformation of Society‚ Longman Publishing ‚White Plain‚New York‚and Londan‚۱۹۹۰
در خاتمه لازم میدانم از زحمات و نظریات آقای یونس شُکرخواه که ترجمه جریان بینالمللی اطلاعات، گزارش و تحلیل جهانی را بر عهده گرفتند و همچنین از آقای دکترکاظم معتمدنژاد استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و سایر همکاران سپاسگزاری و قدردانی کنم.
دکتر حمید مولانا
استاد روابط بینالمللی و رئیس قسمت مطالعات عالی
ارتباطات بینالمللی دانشگاه «آمریکن» در واشنگتن ، دی . سی
اردیبهشت ۱۳۶۹